„Pomniki Josipa Tito”, czyli monumentalne konstrukcje z betonu i stali w byłej Jugosławii

#9 Pomnik Męczenników (Pristina, Kosowo)

Ten kompleks pomników w Kosowie, upamiętnia wielu żołnierzy i ofiary cywilne z regionu Prištiny, które zginęły podczas wojny narodowowyzwoleńczej. W 1941 roku, włoskie wojska wchodzące w skład Osi zaatakowały i zajęły prawie cały region Kosowa. Jednak już kilka miesięcy po rozpoczęciu okupacji, wybuchło powstanie, choć faszyści robili wszystko, aby skłócić poszczególne grupy etniczne na tym obszarze. Komunistom udało się zjednoczyć miejscową ludność, która przez cały okres wojny stawiała czynny opór wrogowi. Większość ofiar stanowili etniczni Serbowie. Ocalenie z licznych masakr musieli zwykle uciekać z tego regionu przed prześladowaniami. Konstrukcja powstała według projektu Svetislava Licina, ale jej stan techniczni jest obecnie fatalny. Podjęto już decyzję o renowacji, jednak nie rozpoczęto jeszcze żadnych prac.

#10 „Przerwany lot” (Kragujevac, Serbia)

Pomnik jest dedykowany setkom mężczyzn i chłopców zamordowanych przez okupantów w październiku 1941 roku. Masakra była skutkiem dekretu jednego z dowódców Wermachtu – Wilhelma Keitela, który wydał rozkaz mordowania ludności cywilnej w odwecie za zabójstwa niemieckich żołnierzy na zajętych przez Niemców ziemiach. Proporcje miały wynosić 100 zabitych cywilów za jednego nazistę. W tym czasie doszło do ofensywy partyzanckiej bojówki pod wodzą Josipa Tito, w której zginęło 10 żołnierzy Wermachtu. Rozwścieczeni okupanci postanowili zemścić się na miejscowych, zabijając od 3 do 8 tysięcy osób. Najbardziej tragicznym epizodem było rozstrzelanie około 300 chłopców w wieku szkolnym i ich nauczycieli. Pomnik został zbudowany w 1963 roku, ale na terenie pobliskiego parku znajduje się cały kompleks rzeźb, upamiętniających ofiary pochowane w 30 zbiorowych mogiłach. Konstrukcję zaprojektował Miodrag Živković, mierzy około 6 metrów.

#11 Pomnik poległych partyzantów (Ljig, Serbia)

Pomnik upamiętniający ofiary nazistowskiego terroru na terenach w okolicy prowincji Ljig, leżącej u podnóża góry Suvobor. Tereny te w czasie II wojny światowej były jednym z najważniejszych ośrodków ruchu oporu chrześcijan w Serbii. Miejscowa ludność sama organizowała formacje obronne, ponieważ komuniści nie chcieli zaangażować się w tworzenie oddziałów swojej partyzantki. Według niektórych źródeł ruch powstały pod wodzą Draža Mihailović w wielu przypadkach kolaborował z dowódcami Osi, aby prowokować ludobójstwa Chorwatów i Muzułmanów. Rzeźby raczej nie można uznać za dziedzictwo Josipa Tito, ale w pewnym stopniu oddaje ona sposób budowy monumentów w tamtym okresie. Pomnik postawiono z betonu, mierzy kilkanaście metrów wysokości.

#12 Pomnik na cześć ofiar faszyzmu (Vukovar, Chorwacja)

Pięć kamiennych stożków upamiętnia ofiary Chorwackiego Ruchu Rewolucyjnego (Ustasze), którego członkowie są odpowiedzialni za śmierć setek tysięcy osób, głównie narodowości Serbskiej. Ideologia ruchu była mieszanką faszyzmu i ultrakonserwatyzmu, a głównym celem bojowników było utworzenie państwa Wielkiej Chorwacji, mającego rozciągać się od rzeki Driny do granicy z Belgradem. W miejscu postawienia pomnika doszło do egzekucji 455 cywilów, głównie członków partyzantki antyfaszystowskiej i komunistów. Budowę stożków ukończono w 1980 roku, projektem kierował Bogdan Bogdanović. Jednak w czasie wojny na Bałkanach pomnik uległ znacznemu zniszczeniu i dopiero w latach 2013-2014 dokonano jego renowacji. Obecnie konstrukcja składa się z kamiennych bloków, drewna i miedzi.

#13 Pomnik Powieszonych Patriotów (Vranjske Njive, Czarnogóra)

Na futurystycznej rzeźbie oddanej w 1970 roku widnieją dwa napisy w języku czarnogórskim, które można przetłumaczyć: „Spójrz na słońce nad tym wzgórzem, Niech jego blask będzie przestrogą, Jakie to uczucie znaleźć się w ciemności.” i z drugiej strony pomnika: „Oni zostali powieszeni jednego grudniowego poranka 1943 roku, Przez niemieckich okupantów i zdrajców ojczyzny”. Konstrukcja jest upamiętnieniem dziewięciu Jugosłowiańskich patriotów, których powiesili naziści i kolaboranci. Rzeźba ma około 7 metrów wysokości.

#14 Pomnik Rewolucji (Makarska, Chorwacja)

Konstrukcja upamiętnia lokalnych patriotów, bojowników Armii Ludowo-Wyzwoleńczej Jugosławii poległych w czasie walki z faszyzmem. Makarska była w czasie II wojny światowej części Niezależnego Państwa Chorwackiego, czyli sztucznego tworu z marionetkowym rządem, utworzonego przez okupantów Osi. Region pełnił bardzo ważną strategicznie funkcję, ponieważ był częścią centralnego portu na Adriatyku. Miejscowa ludność często wzniecała punty przeciwko wrogim wojskom, dlatego dowódcy włoskiego VI Korpusu zdecydowali się na szeroko zakrojoną akcję odwetową, podczas której zamordowano prawie 1000 partyzantów. Pomnik składa się z 11 betonowych „żeber” o wysokości od 3 do 10 metrów, które otaczają 9-metrową cylindryczną wieżę. Kompleks zaprojektowała dwójka architektów Šime Vulas i Matija Salaj. Oficjalne odsłonięcie miało miejsce w 1974 roku, ale w latach 90. budowla popadła w ruinę i stała się miejscem zgromadzeń bezdomnych. Po roku 2000 rozpoczęto prace renowacyjne obiektu i obecnie jest on w świetnym stanie technicznym.

#15 Pomnik Ku Pamięci Wyzwolicieli Knin (Knin, Chorwacja)

Pomnik upamiętnia żołnierzy 8 Korpusu jugosłowiańskich partyzantów, którzy zginęli w czasie walk o wyzwolenie Knin spod okupacji wojsk Osi. Pomnik został wysadzony w powietrze w lipcu 1995 roku, po odbiciu miasta przez Chorwatów z rąk Serbów. Obecnie jest całkowicie zniszczony i całkowicie porzucony przez władze, które nie dokonują prac konserwacyjnych mimo podjętych w tym kierunku uchwał. Jednak przez kilkadziesiąt lat konstrukcja robiła ogromne wrażenie na oglądających, głównie za sprawą jej gabarytów i malowniczego położenia. Oddana w 1969 roku rzeźba, składała się z wysokiego na 25 metrów obelisku, który ustawiono na podstawie o strukturze plastra miodu. Obok znajdowały się także cztery duże tablice z brązu, na których opisano wydarzenia dotyczące walk w mieście. Pomnik zaprojektował Vojin Bakić.

#16 Pomnik na Cześć Partyzantów (Podgorica, Czarnogóra)

Pomnik zbudowano na wzgórzu w stolicy Chorwacji – Podgoricy. Wzniesiono go ku pamięci partyzantów Josifa Tito, którzy polegli w walkach podczas II wojny światowej. Miasto było wielokrotnie bombardowane, także przez naloty alianckich samolotów, którzy nie uznawali dowództwa komunistycznego satrapy. Po wojnie nazwę miasta zmieniono na Titograd, ale po upadku socjalistycznych rządów na Bałkanach ponownie powrócono do pierwotnej nazwy. Kompleks składa się również z mauzoleum, w którym złożono szczątki 97 bohaterów, poległych w walkach z siłami Osi. Budowla została zbudowana w 1957 roku, a jej autorami są rzeźbiarz Drago Djurovic i architekt Vojislav Djokic.