Konstytucja 3 maja – ciekawostki i informacje

Konstytucja 3 maja, jak sama nazwa wskazuje uchwalona została 3 maja 1791 roku. Za jej autorów uważa się: Ignacego Potockiego, Króla Augusta Poniatowskiego i Hugo Kołłątaja. Obrady w czasie, których uchwalono Konstytucję były bardzo burzliwe, gdyż brali w nich udział również posłowie pracujący na zlecenie państw ościennych (Austrii, Prus i Rosji). Sprzeciwiali się oni powołaniu ustawy zasadniczej. Jednak właśnie 3 maja 1791 roku część z nich nie powróciła jeszcze z urlopu po świętach Wielkanocnych, co pozwoliło po 7 godzinach zatwierdzić konstytucję. Jej określili swoje dzieło jako „ostatnią wolę i testament gasnącej Ojczyzny”. Dlaczego? O tym przekonacie się w dalszej części artykułu.

Pierwsza w Europie

Konstytucja 3 maja została uchwalona w Warszawie i była pierwszą w Europie i drugą na świecie nowoczesną, pisaną konstytucją. Cztery lata wcześniej swoją konstytucję uchwaliły Stany Zjednoczone, a 4 miesiące po naszej konstytucji powstała konstytucja francuska, która przekształciła istniejącą monarchię absolutną w krótkotrwałą monarchię konstytucyjną. Niektóre źródła podają, że polska Konstytucja była trzecią na świecie, gdyż w 1755 roku uchwalono Konstytucję Korsyki.

Co wprowadziła Konstytucja 3 maja?

Co się zmieniło wraz z wprowadzeniem konstytucji? Pierwszą i jedną z ważniejszych zmian jakie wprowadziła Konstytucja był trójpodział władzy. Została ona podzielona na władzę: ustawodawczą, sądowniczą i wykonawczą. Ograniczono immunitety prawne i przywileje szlachty zagrodowej (tak zwanej gołoty) i prawa sejmików ziemskich, a także ich liberum veto. W momencie podpisania Konstytucji przestała istnieć Rzeczpospolita Obojga Narodów, a w jej miejsce powołano Rzeczpospolitą Polską.

Konstytucja 3 maja zniosła wolną elekcję, wprowadziła stałą armie, a wraz z nią 100 tysięcy żołnierzy. Ustanowiono również podatki dla szlachty i duchowieństwa, które wynosiły odpowiednio 10 i 20%, a chłopów i mieszczan od podatku zwolniono. Religię katolicką uznano za powszechnie panującą w Polsce, jednak zapewniono wszystkim obywatelom swobodę wyznań. Co ciekawe jeden z zapisów mówił o tym, że by była ona aktualna to co 25 lat miał się zbierać Sejm Konstytucyjny, który mógł zmieniać jej zapisy.

Jak wyglądał trójpodział podział władzy?

Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu. W jego skład wchodziła Izba Poselska z 204 posłami, którymi byli ziemiańscy szlachcie i 24 plenipotentów, którzy reprezentowali miasta królewskie, a także Izba Senacka ze 132 członkami. Wśród nich byli między innymi: senatorowie, wojewodowie, ministrowie, biskupi i kasztelanie.

Władza wykonawcza leżała w rękach rady królewskiej, w której skład wchodzili: Król (przewodniczący), pięciu ministrów, prymas Polski (przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej), a także bez prawa głosu następca tronu, marszałek sejmu i dwóch sekretarzy. Konstytucja 3 maja wprowadziła pięciu ministrów: policji, pieczęci (odpowiada obecnemu ministrowi spraw wewnętrznych), ministra pieczęci spraw zagranicznych, belii (czyli ministra wojny) i ministra skarbu.

Przebieg obrad

Jak powszechnie wiadomo Konstytucja 3 maja została uchwalona na Zamku Królewskim w Warszawie, a przebieg obrad opisuje kilka zachowanych po dziś dzień źródeł. Jak podaje prof. Piotr Ugniewski w artykule: „Jak uchwalono Konstytucję 3 maja”: „Przebieg sesji, rozpoczętej około południa, był wyreżyserowany. Na początku odczytano odpowiednio spreparowane depesze dyplomatyczne ukazujące zmieniającą się na niekorzyść Rzeczypospolitej koniunkturę relacji międzynarodowych. Sejmującym podsuwano niejako wniosek, że w tej sytuacji bezpieczeństwo państwu zapewnić może tylko jego wzmocnienie przez uchwalenie nowej formy rządu. Na polecenie króla odczytano jej projekt. Wzbudził on wiele głosów sprzeciwu”.

Ponadto źródła podają, że król przemawiał trzykrotnie podkreślając konieczność naprawy dawnego ustroju. W momencie, gdy chciał zabrać głos po raz czwarty, podniósł rękę ku górze, co odebrano jako gest wezwania do przyjęcia projektu przez aklamację. Tak też się stało, a za tym posypały się okrzyki: „Wiwat król ! Wiwat Konstytucja!”.

Zła wróżba

Po uchwaleniu Konstytucji 3 maja Sejm Wielki nadal obradował uchwalając mniejsze i większe ustawy. W pierwszą rocznicę uchwalenia Konstytucji, 3 maja 1792 roku król Stanisław August Poniatowski wmurował kamień węgielny pod budowę Opatrzności Bożej, która miała być darem za uchwalenie Konstytucji. Uroczystość miała miejsce na terenie dzisiejszego Ogrodu Botanicznego UW, nieopodal Łazienek. W momencie rozpoczęcia się uroczystości pogoda bardzo się zmieniła – zaczął wiać potężny wiatr, co uznano za złą wróżbę. W tym samym czasie (jak się później okazało) w Targowicy już zaczął się spisek, który miał obalić nowy ustrój. Na efekty nie trzeba było długo czekać…

Konfederacja targowicka – upadek konstytucji

Konstytucja 3 maja przetrwała jedynie 14 miesięcy, gdyż zasady, które wprowadzała nie były akceptowane przez warstwę magnacką. To właśnie oni i szlachta zagrodowa wraz z pojawieniem się nowych zapisów stracili bardzo dużo. W 1792 roku 27 kwietnia w Petersburgu zawiązała się konfederacja nazwana później targowicką. Wśród „targowiczan” znaleźli się m.in: Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski.

Twórcy konfederacji targowickiej dążyli do podziału państwa na samodzielne prowincje. Zwrócili się o pomoc wojskową do cesarzowej Rosji, a 18 maja 1792 na Rzeczpospolitą uderzyła 100-tysięczna armia rosyjska – rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska. Król Polski wystawił jedynie armię składającą się z 37 tysięcy rekrutów. Kilka bitew wygraliśmy, jednak gdy armia dotarła pod Warszawę król ogłosił kapitulację i przyłączył się do targowiczan, a nasza armia rozsypała się. Tak o to marzenie o wolności upadło na kolejne lata, gdyż wkrótce doszło do II rozbioru Polski..

Święto Narodowe Trzeciego Maja

Święto Konstytucji 3 maja uchwalono już w dwa dni po jej podpisaniu. Ze względu na kolejne rozbiory przywrócono je dopiero, gdy po I wojnie światowej, gdy Polska odzyskała niepodległość. Przyszedł czas II wojny światowej, a w raz z nią okupacja niemiecka i radziecka. Wtedy również zakazano obchodów 3 majowych. W roku 1989 władza ludowa ponownie przywróciła święto konstytucji, a od 1989 stało się świętem narodowym. Od roku 2007 obchodzone jest również jako święto narodowe Litwy.

Przez lata Święto Konstytucji 3 maja obchodzone były a bardzo podniosłej atmosferze i z należytym szacunkiem. Przed Grobem Nieznanego Żołnierza w Warszawie odbywały się defilady wojskowe, składanie wieńców i uroczysta odprawa warty. Również w innych mniejszych miastach nie zapomina się o obchodach tego święta organizując liczne uroczystości z udziałem władz miasta.

Znaczenie konstytucji

W momencie, gdy Polska ogarnięta była zaborami, czy też I i II wojną światową pamięć o konstytucji narodowej pozwalała kolejnym pokoleniom z większym zapałem dążyć do niepodległości i tworzenia sprawiedliwego, równego społeczeństwa. Od czasu odzyskania niepodległości, święto Konstytucji 3 maja obchodzone było jako najważniejsze święto państwowe. Przez lata konstytucja była uznawana przez społeczeństwo, jako zwieńczenie wszystkiego co dobre i oświecone w polskiej kulturze i historii. Do momentu uchwalenia Konstytucji 3 maja słowem konstytucja określano wszystkie dotychczas uchwalone prze Sejm ustawy. Po roku 1791 termin konstytucja nabrał nowego znaczenia i odnosi się do podstawowego aktu prawnego – ustawy zasadniczej.

Rękopisy i pierwsze publikacje Konstytucji

Archiwum Główne Akt Dawnych do dzisiaj przechowuje trzy oryginalne rękopisy Konstytucji. Znajdują się one w:
• w księdze Metryki Litewskiej, w której widnieje on w wraz z podpisami marszałków i członków obrad. Przez lata egzemplarz ten był prawdopodobnie przechowywany w Bibliotece Królewskiej.
• Kolejny rękopis znajduje się w księdze Archiwum Publicznego Potockich, gdyż właśnie przez członków tej rodziny był przechowywany,
• w księdze Archiwum Sejmu Czteroletniego, gdyż przechowywany był przez sekretarzy sejmowych.

Zachowane do dziś rękopisy nie stanowią osobnej książki, lecz wchodzą w skład ksiąg zawierających zestawy dokumentów z tamtej epoki. W rok po uchwaleniu Konstytucji 3 maja wydano ją w ilości od 20 do 30 tysięcy egzemplarzy, a jej przedruki pojawiały się w wielu gazetach.

Tajemnice obrazu Jana Matejki

Obraz Jana Matejki „Konstytucja 3 Maja”, który powstawał od stycznia do października 1891 roku jest jednym najbardziej znanych polskich dzieł sztuki. Ma on też swoje tajemnice. Po pierwsze na obrazie Matejko umieścił przedstawicieli prawie wszystkich warstw społecznych i wyznań ówczesnej Polski, ponieważ Konstytucja 3 maja była ważna dla wszystkich obywateli.

Postacie, które znalazły się na obrazie Matejki:

1. Stanisław Małachowski (1736–1809), marszałek Sejmu Wielkiego

2. Aleksander Linowski (ok. 1759–1820), poseł na Sejm Wielki, zwolennik konstytucji

3. Ignacy Wyssogota Zakrzewski (1745–1802), poseł na Sejm Wielki, zwolennik konstytucji

4. Tadeusz Kościuszko (1746–1817), generał wojsk koronnych

5. Kazimierz Nestor Sapieha (1757–1798), marszałek Sejmu Wielkiego

6. Julian Ursyn Niemcewicz (1757–1841), poseł na Sejm Wielki, współautor konstytucji

7. Michał Zabiełło (1760–1815), poseł na Sejm Wielki, zwolennik konstytucji

8. Jan Suchorzewski (zm. 1804 lub 1809), poseł na Sejm Wielki, przeciwnik konstytucji

9. Stanisław Kublicki (1750–1809), poseł na Sejm Wielki, zwolennik konstytucji

10. Franciszek Ksawery Branicki (ok. 1730–1819), hetman wielki koronny, przeciwnik konstytucji

11. Hugo Kołłątaj (1750–1812), podkanclerzy koronny, współautor konstytucji

12. Feliks Turski (1720–1800), biskup krakowski (lub Tymoteusz Gorzeński)

13. Ignacy Potocki (1750–1809), marszałek wielki litewski, współautor konstytucji

14. Adam Kazimierz Czartoryski (1734–1823), starosta generalny ziem podolskich, zwolennik konstytucji

15. Scipione Piattoli (1749–1809), sekretarz prywatny królewski, współautor konstytucji

16. Tadeusz Matuszewicz (1765–1819), poseł na Sejm Wielki, współautor konstytucji

17. Stanisław August Poniatowski (1732–1798), król Polski

18. Anna Charlotta Dorota von Medem (1761–1821), księżna kurlandzka (lub Róża z Martynkowskich Dekertowa)

19. Elżbieta z Szydłowskich Grabowska (1748/9–1810), metresa królewska

20. Jan Dekert (1738–1790), prezydent miasta Warszawy

21. Antoni Stanisław Czetwertyński-Światopełk (1748–1794), przeciwnik konstytucji

22. Antoni Polikarp Złotnicki (ok. 1750–1830), poseł na Sejm Wielki, przeciwnik konstytucji

23. Francuski rojalista

24. Jan Kiliński (1760–1819), mistrz szewski

25. Klemens Maria Hofbauer (1751–1820), ksiądz redemptorysta

26. Stanisław Staszic (1755–1826), ksiądz, działacz oświeceniowy

27. Andrzej Hieronim Zamoyski (1716–1792), były wojewoda inowrocławski, autor Kodeksu Zamojskiego

28. Tymoteusz Gorzeński (1743–1825), biskup smoleński

29. Kazimierz Konopka (1769–1805), sekretarz Hugona Kołłątaja

30. Ksiądz prawosławny

31. Paweł Ksawery Brzostowski (1739–1827), ksiądz (lub Józef Stępkowski)

32. Antoni Tyzenhauz (1733–1785), były zarządca litewskich ekonomii królewskich

33. Chłop

34. Józef Poniatowski (1763–1813), generał wojsk koronnych

35. Stanisław Mokronowski (1761–1821), poseł na Sejm Wielki

36. Młody Żyd

37. Stary Żyd

Na środku obrazu widzimy mężczyznę niesionego na rękach, który w dłoniach trzyma tekst konstytucji. Król Stanisław August Poniatowski? Nic bardziej mylnego. Tym mężczyzną jest Stanisław Małachowski, czyli marszałek Sejmu Wielkiego. Wybór osób, które go niosą również nie był przypadkowy – pierwszy z nich to ziemi krakowskiej Aleksander Linowski oraz ziemi poznańskiej Ignacy Zakrzewski. Obaj reprezentowali dwie najważniejsze ziemie Korony: Małopolskę i Wielkopolskę. A gdzie jest król? Stanisław August Poniatowski wchodzi po schodach do kolegiaty św. Jana (znajduje się po lewej stronie obrazu).



Kolejna ciekawostka związana z obrazem dotyczy stojącego przy drzwiach kościoła prezydenta Warszawy Jana Dekerta. Dekert już wtedy nie żył, jednak Matejko umieścił go na obrazie, by ukazać rolę mieszczaństwa oraz przyjęcie przez Sejm Wielki w kwietniu 1791 Prawa o miastach.



Na środku obrazu przedstawiona jest scena, która naprawdę rozegrała się na Zamku Królewskim. Przeciwnik konstytucji, poseł kaliski Jan Suchorzewski próbował nie dopuścić do uchwalenia konstytucji. Według świadków miał on rzucić się pod nogi króla i grozić, że zabije swojego 6-letniego syna nie chcąc, aby żył w niewoli, jaką daje konstytucja. Na obrazie Suchorzewski próbuje zabić syna nożem. Chłopiec wyrywa się ojcu, a rękę Suchorzewskiego, w której trzyma nóż łapie poseł inflancki Stanisław Kublicki. Jeśli przyjrzycie się dokładnie, to zauważycie talię kart, która wysypała się z kieszeni Suchorzewskiego – nawiązuje ona do sposobu przekupienia go przez rosyjskiego ambasadora Stackelberga i przez Branickiego. Suchorzewski zaczął wygrywać w karty duże sumy, nie będąc zbyt wytrawnym graczem. W rzeczywistości, podobnie jak inni przeciwnicy konstytucji nie uczestniczył on w pochodzie, który prowadził z Zamku Królewskiego do kolegiaty św. Jana, gdzie odbyła się msza dziękczynna.

Zobacz też

• Wynalazki Polaków
• Najważniejsze wynalazki w historii ludzkości
• Ciekawostki o Polsce
• Pola Raksa – niespełniony sen o polskiej Bardotce
• Gród w Biskupinie – pradzieje ziem polskich


źródła: (1),(2),(3),(4),(5)