Największe epidemie w historii

W historii ludzkości epidemie (lub pandemie) pojawiały się w różnych odstępach czasu i zbierały śmiertelne żniwo na całym świecie. Ospa wietrzna zdziesiątkowała Imperium Rzymskie w I wieku n.e., a dżuma która ogarnęła niemal cały świat kilkaset lat później zabiła według szacunków nawet 50 milionów ludzi. XIV-wieczna epidemia dżumy, która przeszła do historii jako „Czarna śmierć”, czy „Hiszpanka” z początku XX wieku rozprzestrzeniały się bardzo szybko i dziesiątkowały populację globu. Która z nich była najgroźniejsza? Jak często epidemie nawiedzały ludzkość? O tym dowiecie się z poniższego wpisu.

#1. Zaraza Antoninów: 165-180 r.

Zaraza Antoninów to jedna z najstarszych epidemii jakie miały okazję niechlubnie wpisać się na karty historii. Rozwinęła się ona na terenie ówczesnego Imperium Rzymskiego w 165 roku. Przyczyną tej epidemii była prawdopodobnie ospa wietrzna, którą zabrali ze sobą rzymscy żołnierze powracający z kampanii na Bliskim Wschodzie.

Jak donoszą zapisy z tamtych lat, w wyniku epidemii mogło zginąć nawet 5 milionów Rzymian, czyli około 25% ich ówczesnej populacji. Wśród zamkniętych za murami Ateńczyków rozwinął się dur brzuszny, czyli tyfus. Mieszkańcy Imperium znaleźli się w pułapce – około 100 tysięcy osób zamkniętych zostało na stosunkowo niewielkim terenie w dodatku z zarazą w tle. Grube mury, które oddzielały ich od świata miały stanowić zabezpieczenie przed atakiem Sparty. U chorych wyróżniono takie objawy jak: gorączka, swędzenie i pieczenie oczu, kaszel, spuchnięty język, duszności, w konsekwencji problemy z oddychaniem, biegunka i wymioty. Wystarczyło kilka dni choroby, aby doszło do wycieńczenia organizmu i zgonu. Ostatecznie Ateńczycy przegrali starcie ze Spartą, a mury zostały wyburzone. Jedną z ofiar duru brzusznego był uznawany w tamtych czasach przywódca Perykles.

#2. Dżuma Justyniana: 541-542 r.

Kolejna duża epidemia, która nawiedziła ludzkość to dżuma Justyniana i lata 541-542. Ta zaraza nawiedziła Cesarstwo Bizantyjskie, choć pierwsze wzmianki o chorobie pochodziły z Etiopii i Egiptu, skąd dżuma przenosiła się w bardzo szybkim tempie na północ.

Liczba ofiar śmiertelnych epidemii nie została dokładnie ustalona, gdyż choroba ta wracała przez blisko dwa stulecia. Niektóre źródła podają jednak, że w tym czasie zginęło nawet 50 milionów ludzi. Bizantyjski historyk Prokopiusz z Cezarei odnotował, że w kulminacyjnym okresie dżuma zabijała 10 000 mieszkańców Konstantynopola dziennie, jednak dokładność tej liczby jest podawana w wątpliwość.

Nazwa tej epidemii pochodzi od panującego wówczas w Bizancjum Justyniana I, który również zachorował na dżumę. Obszar jaki objęty został chorobą to południowa i centralna Azja, Afryka Północna, Europa, a także Irlandia. Dżuma dotarła na tereny Cesarstwa prawdopodobnie z transportem zboża pochodzącym z Egiptu – przenosiły ją szczury, które żyły w zbożu.

#3. Czarna śmierć: 1346-1352 r.

Lata 1346-1352 to kolejna epidemia dżumy. Swój początek miała ona na Krymie, skąd rozprzestrzeniła się na całą Europę. Epidemia czarnej śmierci (bo tak określano dżumę) zabrała ze sobą około 100 milionów osób. Chorzy umierali w męczarniach, w zaledwie kilka dni od zarażenia. Tym razem bakteria wywołująca dżumę pochodziła z pcheł pasożytujących na szczurach śniadych, które to zamieszkiwały statki handlowe. Czarna śmierć zaatakowała wszystkie kraje europejskie za wyjątkiem Polski. Ludzie uciekając z ognisk choroby zarażali kolejne osoby.

Jakie objawy towarzyszyły dżumie? Otóż na różnych częściach ciała zaczęły pojawiać się palące pęcherze, a także wrzodziejące guzy. Zmiany naciekowe w szybkim tempie zmieniały swoje rozmiary z małych przypominających wielkością orzecha laskowego, po duże guzy wielkości jaja gęsiego. Dodatkowo chorobie towarzyszył nagły atak dreszczy, które osłabiały do tego stopnia, że chory nie był w stanie ustać na nogach.

Skąd wzięła się nazwa czarna śmierć? Nawiązuje ona do plam, które występowały pojawiały się na całym ciele chorego i miały właśnie kolor czarny. Zarazić można było się poprzez kontakt z osobą chorą, ale również poprzez używanie przedmiotów, z którymi miała ona kontakt. Gabrielle de Mussi, notariusz z Piacenzy w 1348 roku napisał: „Wszędzie słychać było płacz i panowała żałoba. Śmiertelność była taka wielka, że ludzie bali się oddychać”. To prawda, w miastach do których docierała dżuma umierała zazwyczaj połowa mieszkańców. W samej Europie zmarło kilkadziesiąt milionów ludzi, a świat potrzebował ponad 150 lat, aby podnieść się ze skutków epidemii. Dżuma nawiedzała świat do XIX wieku z różnorakim natężeniem, ale tak duże ognisko choroby jak w XIV wieku, nie powtórzyło się już nigdy.

#4. Epidemia „Cocoliztli”: 1545-1550 r.

Blisko 500 lat temu, na terenach dzisiejszego Meksyku, a wówczas w kraju Azteków wybuchła epidemia, która przyczyniła się do śmierci około 80% ich populacji. Początkowo uważano, że przyczyną zgonów jest ospa wietrzna, która przybyła do nich z Europy. Obecne badania naukowe przychylają się jednak ku temu, iż przyczynę ówczesnej epidemii wywołała salmonella entricia podtypu C, czyli bakteria wywołującą gorączkę jelitową i dur brzuszny. Choroba rozprzestrzeniać się miała za pośrednictwem skażonej wody i żywności. Jakie były objawy? Wysoka gorączka, ciemna barwa moczu i języka, ból brzucha, biegunka, ból w klatce piersiowej, a niedługo przed śmiercią krwawienie z nosa, oczu i ust. Chory umierał w około 4 dni od pierwszych symptomów choroby.

#5. Epidemia ospy prawdziwej: 1636 r.

Ospa prawdziwa, czy inaczej czarna ospa znana już była w 400 r.n.e w Azji. W kolejnych latach zaczęła pojawiać się również w innych krajach, aż w końcu dotarła praktycznie na wszystkie kontynenty. Największe ognisko epidemii ospy prawdziwej wybuchło w 1636 roku w Bostonie. Mieszkańcy w obawie o swoje zdrowie i życie zaczęli uciekać z miejsca epidemii, co wywołało proces rozprzestrzeniania się choroby.

Ten rodzaj ospy wywołuje jest wirus z rodziny Poxviridae, który nie posiada pokrewieństwa z wirusem ospy wietrznej. Źródłem zakażenia jest człowiek od momentu wystąpienia u niego gorączki. Do zarażenia dochodzi zarówno poprzez bezpośredni kontakt, jak również w wyniku styczności ze zmianami skórnymi chorego, a nawet pościelą. Objawy ospy prawdziwej to: wysoka gorączka, bóle głowy i pleców, zaburzenia świadomości, plamisto-grudkowa wysypka, która po około dwóch dnia zaczyna być głęboko umiejscowionymi krostami. Te po kilku dniach zamieniają się w strupy, które albo odpadają albo zostawiają po sobie blizny. Najbardziej charakterystycznym objawem jest jednak wylew krwi do błoń śluzowych, zaś śmierć następuje zazwyczaj na skutek ogólnej reakcji zapalnej organizmu.

Na potrzebę epidemii została nawet stworzona „szczepionka”, którą wymyślili Chińczycy. Do nosa osoby zdrowej wdmuchiwane były starte strupy zdrapane z ciała osoby chorej. Wówczas u tej osoby rozwijała się ospa, ale o znacznie łagodniejszym przebiegu i tak kolejne osoby zyskiwały odporność. W kolejnych latach tą metodę zaczęto stosować również w Imperium Osmańskim i w Anglii. Z upływem czasu wynaleziono jeszcze jeden sposób na walkę z ospą prawdziwą. Wymyślona przez jednego z afrykańskich niewolników metoda opierała się na wcieraniu w ranę płynu surowiczego pozyskanego od osoby chorej – to również dawało znacznie łagodniejszy przebieg choroby. Nastał wiek XX i ostatecznie została wprowadzona szczepionka przeciw ospie, która znana jest do dzisiaj. W Polsce ostatnie ognisko choroby odnotowane zostało we Wrocławiu w 1963 roku – zachorowało wówczas 99 osób (w tym wielu pracowników służby zdrowia), z których siedem zmarło. Ogółem na przestrzeni lat śmierć w wyniku ospy na całym świecie poniosło około 60 milionów ludzi.

#6. Wielka zaraza w Londynie: 1665 – 1666 r.

Wielka zaraza w Londynie w latach 1665-1666 to nic innego jak kolejna epidemia dżumy. Bakterie, który wywoływały chorobę przybyły na holenderskich statkach wraz z transportem bawełny. Ze statków na obszar całego miasta rozniosły ją szczury.

Według źródeł w czasie tej epidemii zmarło około 75-100 tysięcy mieszkańców Londynu. Kres zarazie położył dopiero wielki londyński pożar, który wybuchł we wrześniu 1666 roku i objął swym zasięgiem praktycznie cały Londyn. Miasto zostało zniszczone ale w wyniku pożaru wyginęły również szczury, które przenosiły tę śmiercionośną chorobę.

#7. Epidemia cholery: 1816 – 1856 r.

Pierwsze oznaki rozwoju epidemii cholery miały miejsce już w 1816 roku i trwały przez następne 40 lat. W czasie je trwania zmarło blisko 40 milionów mieszkańców Indii, Ameryki Północnej i Europy. Cholera nazywana jest chorobą biedy i brudu, gdyż zazwyczaj źródłem przenoszenia bakterii jest woda lub żywność skażona odchodami chorych osób. Łącznie na świecie wystąpiło siedem pandemii cholery. Na terenie Polski ostatni raz choroba ta pojawiła się w latach 1892-1894, a niektóre źródła podają, że na skutek cholery zmarł Adam Mickiewicz. Główne objawy tej choroby to wymioty i biegunka. Po dziś dzień w krajach trzeciego świata odnotowuje się około 1% zachorowań na tę chorobę.

#8. Epidemia tyfusu plamistego: 1914 – 1918 r.

Tyfus plamisty lub inaczej dur brzuszny to choroba znana od lat, a można powiedzieć nawet wieków. Największą liczbę ofiar tyfus zbierał w czasie wojen i nazywany był wtedy „gorączką obozową”, lub jeśli występował na statkach „gorączka okrętową”. Chorobę przenoszoną przez ludzkie wszy wywołują bakterie Rickettsia prowazekii. Największa epidemia tyfusu przypada na okres od 1914 do 1918 roku – wówczas śmierć poniosło około 3 mln Europejczyków.

Obecnie w profilaktyce tej choroby używa się szczepionki polskiego biologa i profesora Rudolfa Stefana Weigla, a jeśli ktoś zachoruje to leczy się go za pomocą antybiotyków. Zachorowania pojawiają się zazwyczaj w ubogich rejonach Azji, Afryki i Ameryki Południowej. Typowymi objawami tyfusu plamistego są: wysoka gorączka, którą bardzo ciężko zbić, majaczenie, zaburzenia psychiczne, osłabienie, wymioty, kaszel, a także pojawiająca się na 5 lub 6 dobę wysypka plamista, która następnie przekształca się w wysypkę krwotoczną. Duży wkład w walkę z epidemią tyfusu plamistego panującą w latach 1914-1918 miał polski bakteriolog Ludwik Rajchman.

#9. „Hiszpanka”: 1918 – 1919 r.

Wspomnienie po historycznej „hiszpance” pozostało do dziś pomimo tego, iż ta zakaźna choroba miała swój szczyt w latach 1918-1919. Tytułowa hiszpanka to tak naprawdę rodzaj grypy, która to przekształciła się w epidemię i zebrała swoje żniwo w XX wieku. Według różnych źródeł w latach 1918-1919 przyczynił się on do śmierci nawet 100 milionów osób na całym świecie, przy czym zarażonych było około pół miliarda.

Wirus hiszpanki atakował głównie osoby w wieku od 20 do 40 lat, czyli można by rzec w sile wieku. Uczeni z University of Wisconsin-Madison w USA przeprowadzili badania na zakażonych wirusem hiszpanki makakach i stwierdzili, że zwierzęta te zabijał ich własny układ odpornościowy. Jak się okazało atakował on tak silnie zakażone płuca, że nie były one w stanie prawidłowo funkcjonować. Układ odpornościowy działa najsilniej u osób młodych co mogłoby wyjaśniać młody wiek ofiar choroby.

Czy faktycznie choroba hiszpanka wywodzi się z Hiszpanii? Otóż nie. Co prawda wirus występował również na tym obszarze, ale za prawdopodobne regiony, z których mógł pochodzić wirus podaje się USA, Europę i Azję Wschodnią. Skąd więc powiązanie Hiszpanii z hiszpanką? Otóż okoliczności związane z I wojną światową i trwający na świecie konflikt sprawił, ze państwa takie jak Austria, Francja, Niemcy, Anglia, czy USA nie przekazywały informacji związanych z rozwojem epidemii. Neutralna wówczas Hiszpania czyniła to zaś na bieżąco, dlatego też ludzie z całego świata zaczęli utożsamiać tą chorobę właśnie z Hiszpanią.

Dlaczego tyle osób zmarło podczas epidemii hiszpanki? Na ciężki przebieg choroby wpływ miała sytuacja sanitarna i żywieniowa w ogarniętych wojną krajach, a także powikłania jakie niosła za sobą grypa. Osłabiała ona bowiem organizm, co przyczyniało się do rozwoju chorób bakteryjnych, a w konsekwencji do zapalenia płuc. Jedna z hipotez mówi, że na liczbę zgonów mogły mieć wpływ liczne zatrucia aspiryną wśród chorych. Lek ten w czasie epidemii był podawany pacjentom w bardzo dużej ilości- nawet 30g na dobę. Informacja ta jest jednak do dzisiaj tylko hipotezą i nie została przyjęta za oficjalny powód wysokiej śmiertelności.

Jak przebiegał rozwój epidemii i jakie objawy towarzyszyły chorobie? Główne objawy hiszpanki to: bóle mięśni i ogólne osłabienie, katar, kaszel, gorączka, a także krwotoki z nosa, jelit i żołądka. Jeśli chodzi o przebieg epidemii to była on podzielona na 3 fale. Pierwsza fala była najłagodniejsza – przyszła wiosną w 1918 r, była niezwykle zakaźna, ale łagodna w swoim przebiegu – z tego względu nie wzbudziła większego niepokoju wśród społeczeństwa. Druga fala to czas od sierpnia 1918 roku, a jej charakterystyczną cechą była duża śmiertelność. Największe skupiska chorych występowały na froncie i w obozach, skąd w bardzo szybki sposób choroba przenosiła się na ludność cywilną. Do Europy hiszpankę sprowadzili amerykańscy żołnierze, których transporty docierały głownie do portów we Francji. Trzecia i ostatnia fala epidemii to czas od końca 1918 roku do marca 1919 roku i był to moment, w którym śmiertelność nie była już na tak wysokim poziomie, jak w dwóch poprzednich falach.

Eksperci nie są zgodni, co do liczby ofiar. Niektóre źródła podają że hiszpanka pochłonęła od 21 do 25 milionów istnień ludzkich, podczas gdy inne szacują nawet od 50 do 100 milionów zgonów. Była to pierwsza epidemia od czasów XIV-wiecznej epidemii „czarnej śmierci” o tak wysokiej śmiertelności. Na „hiszpankę” zachorowało około 500 milionów ludzi, co stanowiło 1/3 populacji ówczesnego świata.

#10. Grypa azjatycka: 1957-1958

Lata 1957-1958 to czas rozwoju epidemii grypy azjatyckiej. Wywoływana jest ona wirusem grypy A/H2N2. Początki tej epidemii przypadają na Chiny i otaczające je kraje, jednak po kilku miesiącach epidemia dotarła również do USA. Grypa azjatycka powracała seriami, a każda kolejna seria była o wiele groźniejsza w swych skutkach. Jej objawy można podzielić na ogólne i miejscowe. Ogólne to: bóle mięśni, bóle głowy, gorączka, zawroty, wymioty i powiększanie węzłów chłonnych. Miejscowe objawy to natomiast pieczeniem i łzawieniem spojówek, ból i zapalenie gardła, zatkany nos, wodnisty katar, suchy i męczący kaszel. Z powodu tej epidemii umarło według różnych źródeł od 2 do 4 milionów osób na całym świecie.

#11. SARS: 2002 r.

Rok 2002 to epidemia SARS. Pierwszy przypadek odnotowano w 2002 roku na południu Chin. Chińskie władze bardzo chciały ukryć epidemię, dlatego też powiadomiły WHO o sytuacji dopiero w 2003 roku. Wprowadzono wówczas obowiązkowe badania ochronne dla osób podróżujących do Azji. Przypuszcza się, że do pierwotnego zachorowania doszło w wyniku kontaktu ze zwierzętami trzymanymi w klatkach na targu.

Objawy SARS są następujące: osłabienie, kaszel, gorączka, bóle mięśni i silne duszności. Łącznie w latach 2002-2003 zachorowało 9096 osób (774 zmarło). Na szczęście była to epidemia, która nie była jedną z największych w historii. Miała jednak miejsce całkiem niedawno, więc warto o niej wspomnieć.

#12. Ptasia grypa: 2003-2006 r.

Ptasią grypę wywołuje ją wirus A z rodziny Orthomyxoviridae. Na większą skalę usłyszano o niej w 1997 roku. Sczep H5N1 spowodował wówczas masowe wybicie drobiu na farmie w Honkongu i śmierć 8 osób. Jednak dopiero w 2003 roku wirus H5N1 pojawił się nagle w Japonii, Kambodży, Chinach i innych azjatyckich krajach. Łącznie na ptasią grypę w latach 2003-2020 zachorowało 238 osób, zmarło jednak aż 134 (56% zarażonych!). Ostatni odnotowany przypadek ptasiej grypy u człowieka miał miejsce w 2015 roku.

Objawy ptasiej grypy to między innymi bóle mięśni i stawów, kaszel, gorączka, duszności i problemy z oddychaniem. Do zarażenia dochodzi poprzez kontakt z ptactwem lub ich surowym mięsem. Podobnie jak w przypadku SARS umieszczamy ptasią grypę w tym zestawieniu, nie ze względu na fakt iż pochłonęła dużo ofiar, lecz fakt że miał miejsce całkiem niedawno.

#13. „Świńska” grypa: 2009-2010 r.

Lata 2009-2010 to czas świńskiej grypy, czyli choroby zakaźnej układu oddechowego świni, która może przenosić się na człowieka. Wywołuje ją wirus A/H1N1, a jego pierwsze ogniska pojawiły się na terenie USA. Po miesiącu choroba ta dotarła Europy. Objawami świńskiej grypy są wysoka gorączka dreszcze, kaszel, ból gardła i mięśni.

W lipcu 2009 roku Światowa Organizacja Zdrowia stwierdziła, że świńska grypa jest najszybciej rozprzestrzeniającą się pandemią w historii i uznała, że raportowanie każdego przypadku choroby jest… bezcelowe. Przez takie działania nie wiadomo dokładnie, ile osób zaraziło się wirusem A/H1N1 (w angielskiej wikipedii możemy znaleźć informację o tym, że na świńską grypę chorować mogło od 11 do 21% ówczesnej populacji świata, co oznacza że zaraziło się od 700 milionów do 1,4 miliarda ludzi. Szacuje się, że śmierć na całym świecie poniosło od 150 000 do 575 000 osób). Dziś świńska grypa pojawia się jedynie sezonowo.

#14. EBOLA – gorączka krwotoczna: 2013-2015 r.

Epidemia EBOLI to dość świeża sprawa, gdyż miała ona swoje miejsce w latach 2013-2015. Zaczęła się w Gwinei, a następnie przeniosła się do Liberii, Sierra Leone, Senegalu, Mali i Nigerii. We wrześniu 2014 roku gorączka krwotoczna dotarła również do USA, a w październiku do Hiszpanii jednak ostatecznie w Europie odnotowano pojedyncze przypadki zakażeń i tylko jedna osoba poniosła śmierć.

W pozostałych, wymienionych wcześniej krajach dotkniętych epidemią zachorowało około 30 tysięcy osób, a 11 tysięcy zmarło. Objawy EBOLI to między innymi bardzo wysoka gorączka, silne wymioty i biegunka, a także nagła utrata sił. Za rozprzestrzenianie się EBOLI odpowiedzialne są głównie nietoperze, a szczególnie niebezpieczny jest kontakt z ich wydzielinami lub krwią. Wśród ludzi EBOLA przenosi się drogą kropelkową poprzez bezpośredni kontakt z osobą chorą lub z przedmiotem, którego używała. Odnotowano nawet przypadki kiedy do zarażenia dochodziło w wyniku kontaktu z osobą zmarłą, dlatego też w czasie pochówku należało używać specjalnych rękawic.

Zobacz też:

• Jakie metody walki z koronawirusem okazały się dotychczas skuteczne?
• Mało znany „cud nad Wisłą”, czyli jak polski bakteriolog powstrzymał epidemię tyfusu plamistego
• “Czarna śmierć” – największa pandemia w historii świata
• Koronawirus: szczepionka za miliony


źródła: (1),(2),(3),(4),(5),(6),(7),(8),(9),(10),(11),(12),(13),(14),(15)