„Pomniki Josipa Tito”, czyli monumentalne konstrukcje z betonu i stali w byłej Jugosławii

Podróżując po rozległych wzgórzach Chorwacji, Serbii, Kosowa, Mołdawii, Słowenii i Czarnogóry można natknąć się na ogromne relikty słusznie minionej epoki. Niesamowite projekty monumentalnych budowli przygotowane przez socjalistycznych architektów i rzeźbiarzy, przypominają o państwie, którego nie ma już na mapach współczesnej Europy – Jugosławii. Pomniki wzniesiono głównie w latach 60. i 70. podczas rządów komunistycznego satrapy Josipa Broz Tito, upamiętniają one w większości ofiary zbrodni wojennych i bitew II wojny światowej. Brutalistyczne konstrukcje z betonu miały być symbolem mocy i jedności bałkańskiego kraju.

Zadania na temat atrakcyjności architektury, sztuki i rzeźbiarstwa z tamtego okresu są podzielone, ale jedno trzeba oddać komunistom – budowali z rozmachem, a ich dzieła do dziś robią wrażenie. Część może wręcz uchodzić za konstrukcje z innej planety…

#1 Pomnik Rewolucji Ludu Moslavina (Podgaric, Chorwacja)

Monument został zaprojektowany przez Dušana Dzamonja. Budowa trwała dwa lata i w 1967 roku dzieło było ukończone. Pomnik ma 10 metrów wysokości i 20 metrów szerokości. Ceremonii odsłonięcia przewodniczył sam marszałek Tito. Konstrukcja wykonana jest z betonu, prętów zbrojeniowych i blachy aluminiowej. Rzeźba upamiętnia 900 komunistycznych partyzantów, którzy zginęli na terenie jednego z regionów w Chorwacji (Moslavina).

#2 „Kamienny kwiat” (Jasenovac, Chorwacja)

Pomnik został zaprojektowany przez Bogdana Bogdanovicia i odsłonięto go w 1966 r. Budowa trwała prawie 5 lat, a ostateczne wymiary rzeźby to 24 metry wysokości i 35 metrów szerokości. „Kamienny kwiat” wzniesiono ku pamięci setek tysięcy ofiar niemieckiego obozu zagłady w Jasenovac. Autor projektu tak podsumował swoje dzieło „chciałem, aby rzeźba symbolizowała koniec dziedziczenia nienawiści, która przechodzi z pokolenia na pokolenie”. Pod pomnikiem znajduje się krypta, zbudowana z podkładów kolejowych i szyn, którymi dostarczano niegdyś więźniów do obozu. W czasie kolejnych wojen na Bałkanach, budowla była wielokrotnie dewastowana i przechodziła pod kontrolę kolejnych oddziałów.

#3 Bitwa nad Sutjeską (Sutjeska, Bośnia i Hercegowina)

Masywna konstrukcja z betonu i stali upamiętnia bitwę, która okazała się punktem zwrotnym w historii walki Jugosłowian o wyzwolenie kraju spod niemiecko-włoskiej. W bitwie w okolicach rzeki Sutjeska śmierć poniosło 7500 partyzantów, a według lewicowej propagandy podczas potyczki ranny został sam Tito, którego od śmierci uratował jego pies. Rzeźba wznosi się na wysokość około 15 metrów, jej szerokość to 25 metrów. Dzieło zostało ukończone w 1971 roku, po 7-letniej budowie. W 1973 roku w okolicach pomnika zgromadziło się prawie 100 000 ludzi, którzy uczestniczyli w uroczystości z okazji 30 rocznicy pamiętnej bitwy. W latach 90. kompleks był wielokrotnie dewastowany i popadł w ruinę. Dawny blask przywrócono mu dopiero w roku 2011. Turyści przyjeżdżający obejrzeć konstrukcję, są ostrzegani przed minami lądowymi, które nadal można spotkać pod ziemią na obszarze pobliskiego Parku Narodowego Sutjeska.

#4 „Trzy Pięści” (Niš, Serbia)

Pomnik w Niš w Serbii upamiętnia 10 000 osób z okolicznych terenów, które zginęły podczas II wojny światowej. Trzy zacięte pięści są dziełem artysty Iwana Sabolić. Najniższa rzeźba mierzy 18 metrów, a najwyższa 23 metry. Zostały wzniesione ku pamięci Serbów, Żydów i Cyganów, zamordowanych przez niemieckiego okupanta w latach 1942 – 1944. Pierwotnie w tym miejscu stał inny pomnik – trzy kamienne piramidy, który postawiono 5 lat po zakończeniu wojny. Jednak w 1953 roku władze rozpisały nowy konkurs i 10 lat później oficjalnie odsłonięto dzieło. Obok „Trzech Pięści” znajdują się marmurowe ściany, na których wyryto sentencje serbskich poetów. Cały kompleks jest wpisany na listę zabytków o szczególnej wartości dla narodu, a konstrukcja i przylegające do niej trawiaste tereny, prezentują się bardzo dobrze, wkomponowane w jeden z miejskich parków.

#5 Pomnik Stjepana Filipovića (Valjevo, Serbia)

Rzeźba przedstawia jednego z najlepiej znanych partyzantów z Jugosławii – Stjepana Filipovića, którego Niemcy skazali na śmierć przez powieszenie w 1942 roku. W publicznej egzekucji kazano uczestniczyć całej lokalnej społeczności, a Filipović tuż przed wejściem na szubienicę został sfotografowany w charakterystycznym geście z uniesionymi rękami. Zanim zginął, miał też krzyczeć do zgromadzonego tłumu: „Śmierć faszystom, wolność ludowi!”. Pomnik wzniesiono w 1961 roku, jego autorem jest Vojin Bakic. Jego dzieło było wielokrotnie niszczone i pojawiały się na nim nazistowskie hasła. W 2010 roku usunięto podstawę budowli, dzięki której wyglądał on jeszcze bardziej monumentalnie.

#6 Pomnik Walki Narodowowyzwoleńczej (Maribor, Słowenia)

Jeden z niewielu pomników w Jugosławii z tego okresu, który wzniesiono z brązu. Znajduje się na Placu Wolności w Mariborze i jest wysoki na 7 metrów. Upamiętnia około 700 ofiar nazistowskiego terroru, zabitych za stawianie oporu okupantowi. U podstawy rzeźby znajduje się tablica z napisem „Bohaterom wojny wyzwoleńczej 1941-1945”. Ze względu na doskonałą lokalizację w centrum miasta, okolice pomnika są odwiedzane przez dziesiątki tysięcy turystów rocznie, a konstrukcja jest utrzymana w idealnym stanie. Autorem projektu jest Slavko Tihec.

#7 Pomnik Rewolucji (Mrakovica, Bośnia i Hercegowina)

Pomnik postawiono na wzgórzu Kozara, położonego nieopodal rzeki Sava. Cała konstrukcja mierzy, aż 33 metry i jest szeroka na około 8 metrów; upamiętnia ofiary krwawej ofensywy wojsk Osi w 1942 roku, przeciwko armii partyzanckiej. W bitwie stoczonej w nocy z 3 na 4 lipca zginęło około 10000 żołnierzy i ludności cywilnej, którą rekrutowali do swoich szeregów. Potyczka jest integralnym elementem jugosłowiańskiej mitologii powojennej – podobnie do większości wydarzeń, które upamiętniają budowle przedstawione w tym artykule. Pomnik postawiono w 1972 roku, ma cylindryczny kształt i składa się z 20 pionowych żeber z przerwami. Autorem jest Dušan Džamonja, a w lesie na tyłach monumentu znajdują się dziesiątki tablic z brązu, na których wyryto 9921 nazwisk poległych na tych terenach partyzantów.

#8 Pomnik Šušnjar (Sanski Most, Bośnia i Hercegowina)

Stalowa konstrukcja upamiętnia nie tylko ofiary nazistowskiego terroru w Jugosławii, ale jest także hołdem dla chłopów, którzy w maju 1941 roku próbowali przeciwstawić się wojskom Osi, wzniecając powstanie. Plan postawienia w tym miejscu pomnika zaczęto tworzyć już w roku 1960, ale żaden z projektów nie zyskał uznania, wśród osób decyzyjnych. Dopiero w 1970 roku, architekt Petar Krstić otrzymał zgodę na realizację projektu rzeźby ze stali nierdzewnej, która kształtem przypomina płomienie. Jego wymiary to: 15 metrów wysokości, 5 metrów szerokości. Obecnie stan rzeźby jest na pograniczu ruiny i nie wiadomo, czy w najbliższym czasie nie ulegnie ona całkowitemu zniszczeniu.